Phương Pháp Giải Bài Tập Về Chuỗi Và Lưới Thức Ăn

Chào các em học sinh thân yêu! Cô là cô Điệp đây! Hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau chinh phục một dạng bài tập cực kỳ thú vị trong chương trình Sinh học, đó là phương pháp giải bài tập về chuỗi và lưới thức ăn. Nghe có vẻ phức tạp nhưng đừng lo lắng, với những chia sẻ kinh nghiệm “xương máu” của cô, các em sẽ tìm thấy niềm vui và sự tự tin khi “chiến đấu” với dạng bài tập này!

Chuỗi thức ăn là gì? Cách xác định mắt xích trong chuỗi thức ăn

Khái niệm chuỗi thức ăn

Trước tiên, cô muốn hỏi các em một chút, các em đã bao giờ tự hỏi thức ăn hàng ngày mà chúng ta ăn đến từ đâu chưa? Từ những hạt gạo trắng tinh, miếng thịt thơm ngon đến rau củ quả tươi mát, tất cả đều có nguồn gốc từ tự nhiên và được liên kết với nhau qua một “mắt xích” vô hình, đó chính là chuỗi thức ăn.

Chuỗi thức ăn là một dãy các sinh vật, trong đó mỗi sinh vật đều sử dụng sinh vật đứng trước nó làm thức ăn và bản thân nó lại trở thành thức ăn cho sinh vật đứng ngay sau nó. Chuỗi thức ăn là một phần không thể thiếu trong hệ sinh thái, thể hiện mối quan hệ “ăn và bị ăn” giữa các sinh vật, góp phần duy trì sự cân bằng của tự nhiên.

Cách xác định mắt xích trong chuỗi thức ăn

Mỗi một sinh vật trong chuỗi thức ăn được gọi là một mắt xích. Các mắt xích được nối với nhau theo một chiều, từ sinh vật sản xuất đến sinh vật tiêu thụ và có thể có sinh vật phân giải.

• Sinh vật sản xuất: Là những sinh vật tự tổng hợp được chất hữu cơ từ ánh sáng mặt trời, nước và khí CO2 thông qua quá trình quang hợp. Đại diện tiêu biểu cho nhóm này là thực vật. Ví dụ: Cây lúa, cây ngô, cây cỏ…
• Sinh vật tiêu thụ: Là những sinh vật không có khả năng tự tổng hợp chất hữu cơ mà phải sử dụng chất hữu cơ có sẵn từ sinh vật sản xuất hoặc các sinh vật tiêu thụ khác. Sinh vật tiêu thụ bao gồm:
  • Sinh vật tiêu thụ bậc 1: Ăn trực tiếp sinh vật sản xuất. Ví dụ: Sâu ăn lá, thỏ ăn cỏ, bò ăn cỏ…
  • Sinh vật tiêu thụ bậc 2: Ăn sinh vật tiêu thụ bậc 1. Ví dụ: Chim sâu ăn sâu, cáo ăn thỏ, hổ ăn bò…
  • Sinh vật tiêu thụ bậc 3: Ăn sinh vật tiêu thụ bậc 2. Ví dụ: Đại bàng ăn chim sâu, rắn ăn cáo…
• Sinh vật phân giải: Là những sinh vật phân giải xác chết và chất thải hữu cơ của sinh vật sản xuất và sinh vật tiêu thụ thành các chất vô cơ trả lại cho môi trường. Ví dụ: Vi khuẩn, nấm…

Để xác định mắt xích trong chuỗi thức ăn, các em cần xác định được nguồn gốc thức ăn và đối tượng ăn của từng sinh vật trong chuỗi.

Ví dụ: Chuỗi thức ăn trên cạn: Cỏ -> Châu châu -> Chim sâu -> Rắn -> Vi khuẩn.

Trong đó:

• Cỏ là sinh vật sản xuất.
• Châu chấu là sinh vật tiêu thụ bậc 1 (ăn cỏ).
• Chim sâu là sinh vật tiêu thụ bậc 2 (ăn châu chấu).
• Rắn là sinh vật tiêu thụ bậc 3 (ăn chim sâu).
• Vi khuẩn là sinh vật phân giải (phân giải xác chết của rắn).

Lưới thức ăn là gì? Mối quan hệ giữa chuỗi thức ăn và lưới thức ăn

Trong tự nhiên, mối quan hệ giữa các loài sinh vật không chỉ đơn giản là “ăn và bị ăn” theo một chuỗi thức ăn duy nhất mà phức tạp hơn rất nhiều. Các chuỗi thức ăn có mối quan hệ đan xen, kết nối với nhau tạo thành một lưới thức ăn.

Lưới thức ăn là một tập hợp nhiều chuỗi thức ăn có chung nhiều mắt xích tồn tại trong một hệ sinh thái. Lưới thức ăn phản ánh mối quan hệ phức tạp và đa dạng giữa các loài sinh vật trong hệ sinh thái.

Ví dụ: Trong một khu rừng, ngoài chuỗi thức ăn: Cỏ -> Châu chấu -> Chim sâu -> Rắn -> Vi khuẩn, còn có thể có các chuỗi thức ăn khác như:

• Cỏ -> Thỏ -> Cáo -> Vi khuẩn
• Cỏ -> Gà -> Cáo -> Đại bàng -> Vi khuẩn
• ….

Từ các chuỗi thức ăn này, ta có thể thấy cáo là loài vừa là sinh vật tiêu thụ bậc 2 (ăn thỏ), vừa là sinh vật tiêu thụ bậc 3 (ăn chim sâu). Cỏ là thức ăn của nhiều loài sinh vật tiêu thụ bậc 1 như châu chấu, thỏ, gà…

Như vậy, các chuỗi thức ăn đan xen, kết nối với nhau tạo thành một lưới thức ăn phức tạp.

Phương pháp giải bài tập về chuỗi và lưới thức ăn

Để giải quyết các bài tập về chuỗi và lưới thức ăn một cách “ngoạn mục”, các em cần nắm vững những kiến thức cô vừa chia sẻ ở trên và áp dụng một số “bí kíp” sau đây:

• Bước 1: Đọc kỹ đề bài, xác định rõ yêu cầu của đề bài là gì? (Xác định chuỗi thức ăn, lưới thức ăn, mắt xích, bậc dinh dưỡng…)
• Bước 2: Quan sát kỹ sơ đồ (nếu có), xác định các mắt xích trong chuỗi thức ăn hoặc lưới thức ăn.
• Bước 3: Xác định mối quan hệ giữa các mắt xích (ăn và bị ăn) và vai trò của từng mắt xích (sinh vật sản xuất, sinh vật tiêu thụ bậc mấy, sinh vật phân giải).
• Bước 4: Sử dụng các kiến thức đã học về chuỗi thức ăn và lưới thức ăn để giải quyết yêu cầu của đề bài.
• Bước 5: Kiểm tra lại kết quả.

Bên cạnh đó, cô cũng muốn “mách nhỏ” với các em một số “tuyệt chiêu” giúp các em “ăn điểm” trong các bài tập về chuỗi và lưới thức ăn:

• Lưu ý chiều mũi tên: Mũi tên trong chuỗi và lưới thức ăn luôn được chỉ từ sinh vật bị ăn đến sinh vật ăn.
• Phân biệt chuỗi thức ăn và lưới thức ăn: Chuỗi thức ăn là một dãy thẳng các mắt xích, còn lưới thức ăn là tập hợp nhiều chuỗi thức ăn đan xen nhau.
• Xác định bậc dinh dưỡng: Sinh vật sản xuất luôn là bậc dinh dưỡng cấp 1, sinh vật tiêu thụ bậc 1 là bậc dinh dưỡng cấp 2, sinh vật tiêu thụ bậc 2 là bậc dinh dưỡng cấp 3…

Bài tập vận dụng

Để kiểm tra xem các em đã “thuộc bài” chưa, chúng ta hãy cùng thử sức với một số bài tập nho nhỏ sau nhé!

Bài tập 1: Cho các sinh vật sau: Cỏ, Sâu, Chim sâu, Rắn, Đại bàng, Vi khuẩn.

a) Hãy lập một chuỗi thức ăn từ các sinh vật trên.

b) Xác định bậc dinh dưỡng của từng mắt xích trong chuỗi thức ăn đó.

Bài tập 2: Quan sát lưới thức ăn sau:

[Hình ảnh minh họa lưới thức ăn]

a) Xác định các chuỗi thức ăn có trong lưới thức ăn trên.

b) Loài sinh vật nào có thể vừa là sinh vật tiêu thụ bậc 2, vừa là sinh vật tiêu thụ bậc 3?

Cô tin rằng với sự chăm chỉ và ham học hỏi, các em sẽ nhanh chóng trở thành “cao thủ” trong việc giải quyết các bài tập về chuỗi và lưới thức ăn.

Hãy để lại câu trả lời của các em ở phần bình luận phía dưới nhé! Nếu có bất kỳ thắc mắc nào, đừng ngại ngần đặt câu hỏi cho cô.

Chúc các em học tập tốt!